Fort-da in tijden van 5G - over de gsm als houvast en transitional object

Niet alles wat fort is moet meteen weer da zijn

Een kind slingert een klosje weg, roept “fort” en haalt het triomfantelijk terug: “da!”. Freud zag er bij zijn kleinkind de eerste confrontatie met verlies in. Het kind leert dat iets weg kan zijn zonder voorgoed verdwenen te zijn. Een oefening in loslaten, in verlangen, in symbolisering. Winnicott zag iets soortgelijks in het transitional object: een doekje, een knuffel, een tastbare troost die de overgang van samensmelting met de moeder naar een wereld vol afwezigheid draaglijk maakt.

En nu? Wij, volwassenen, in een wereld waarin alles in constante flux lijkt, waar verlies en verandering zich in hoog tempo aandienen—hebben wij nog een fort-da? Misschien is de gsm wel het hedendaags transitional object. Een glanzend scherm dat we vastgrijpen als een kind zijn versleten beer. We laten hem even liggen, voelen paniek, grijpen terug. Da! Onbewust spelen we een eindeloos fort-da-spel, niet langer met een klosje maar met berichten, meldingen, nieuwsfeeds. De gsm als houvast in een wereld vol afwezigheid.

Want is dat niet wat het toestel biedt? Een illusie van controle over afwezigheid? Een geliefde die niet antwoordt, maar “online” was. Een mail die nog niet kwam, maar “verzonden” is. Onze blik zoekt het scherm zoals een kind in bed tast naar zijn dekentje: ben ik nog verbonden? Is er nog een Ander die mij beantwoordt?

✨ Psychisch gezond of niet?

Is het zorgwekkend, dat vasthouden aan een volwassen fort-da? Niet noodzakelijk. Transitional objects verdwijnen niet per se na de kindertijd. Een sjaal die we altijd meenemen, een ritueel voor het slapengaan, een klein symbool van houvast: het kan een vorm van psychische huishouding zijn, een zelfgekozen brug tussen binnen- en buitenwereld.

Maar er is een grens. Een transitional object is een tussenstap, geen definitieve oplossing. Waar het kind leert dat de moeder soms weg is en dat dit te verdragen valt, lijkt de hedendaagse mens steeds minder tegen leegte bestand. De gsm als fort-da wordt problematisch wanneer hij niet langer troost biedt maar afhankelijk maakt. Wanneer we zonder scherm niet meer in een wachtrij kunnen staan zonder paniek. Wanneer stilte ondraaglijk wordt en we onszelf verdoven met constante verbinding.

✨ Leren verdragen

De vraag is dus niet of we als volwassenen nog een fort-da mogen hebben, maar of we, net als het kind met zijn klosje, uiteindelijk durven loslaten. Durven leven met de afwezigheid, zonder dat alles meteen terugkeert. Want verlangen bestaat bij de gratie van een leegte. En niet alles wat weg is, moet onmiddellijk weer da zijn.

— Wat is uw volwassen “knuffel” in moeilijke momenten?